اوراق وقف، ابزاری در خدمت درمان و سلامت جامعه
شهروندان:
فرهنگ حسنه و نیکوی «وقف» سال‌هاست به عنوان ارزشی دینی و انسانی در کشور رایج است و حال با تغییر شرایط جامعه و مشکلات عدیده‌ای که پیش روی کشور بوده ایده‌هایی تازه برای توسعه فرهنگ وقف مطرح شده است. «اوراق وقف» یکی از این ایده هاست که اکنون از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه دنبال شده تا وقف جمعی در کشور عملیاتی شود.
«وقف جمعی» در ادبیات جدید سازمان اوقاف زیر مجموعه وقف‌های نوین قرار می‌گیرد و حاصل آن در اولین دوره که بیمارستان تخصصی سرطان است موقوفه‌ای نوین به‌شمار می‌رود. انتشار اوراق وقف به میزان ۱۰۰ میلیارد تومان بر اساس ماده ۴۵ قانون بودجه سال جاری صورت می‌گیرد.
این قانون به سازمان اوقاف اجازه انتشار اوراق و هزینه کرد آن را در امور عام المنفعه داده است. بدین ترتیب اوقاف که سال‌ها بود نام خیریه را یدک می‌کشید عملا وارد پرو‌ژه بزرگ خیریه شده است. حجت الاسلام والمسلمین محمد مهدی حاتمی معاون اوقافی، حقوقی و امور مجلس سازمان اوقاف که ریاست ستاد اجرایی «اوراق وقف» را نیز بر عهده دارد در این گفت‌و‌گو به واکاوی طرح جدید وقف پرداخته است:
- ایده طراحی اوراق وقف از کجا شروع و چه کسی برای اولین بار این موضوع را مطرح کرد؟
اوراق وقف در کشورهای مختلف دنیا به‌خصوص کشورهای اسلامی که نهاد‌های وقفی دارند، دارای سابقه‌ای طولانی است. بیش از ۲۰ سال است که در کشورهای مختلف دنیا روی این موضوع کار می‌شود و نهاد‌های مالی وقفی مختلفی در دنیا وجود دارند که عایدات ایشان صرف امور عام المنفعه می‌شود. یکی از امور وقفی نهادینه شده در دنیا حوزه ابزار‌های مالی است. ابزارهایی مانند اوراق وقف در دنیا متعارف است. در ایران هم البته این مسئله جدید نیست در شیوه قدیمی خیرین و مردم در کار خیر و کمک به یکدیگر شرکت کرده و منابع مالی جمع‌آوری می‌کردند.
در این شیوه سنتی اعتماد چهره به چهره بین افراد نقش اساسی را بازی می‌کرد. اما تحولات دنیا و برخی ضرورت‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از حضور در فضای جدید ما را بر آن داشت تا به‌دنبال تلفیقی بین فضای جدید زندگی مردم با شیوه مرسوم خیرخواهی و کمک کردن باشیم. بنابراین از سال‌های گذشته و به طور جدی از سال ۸۷ مطالعات خود را در سازمان اوقاف آغازکردیم. طی یک سال و نیم گذشته نیز برای پیگیری جدی این مسئله مجموعه‌ای تشکیل شد و مذاکرات و در پیش گرفتن سازوکارهای عملی را در دستور کار خود قرار داد. در بعد فقهی و حقوقی بررسی‌های زیادی شد.
چرا که در مقالات و پ‍ژوهش‌هایی که در دانشگاه‌ها درباره این ابزار مالی و وقف و موقوفات نوین تهیه و منتشر شده بود با پرسش‌های متعددی مواجه بودیم. ضرورت پاسخگویی مناسب، این سوالات را در دستور کار هیات فقهی و حقوقی سازمان اوقاف که متشکل از چند فقیه و حقوقدان است قرار داد تا ابعاد کار به‌طور کامل روشن شود و شبهه فقهی و حقوقی باقی نماند.
- بررسی ابعاد فقهی و قانونی چطور پیش رفت. در این زمینه مشکلی وجود نداشت؟
بیشتر فقهای ما وقف پول را جایز نمی‌دانند و در موضوع کمک‌های مالی نیز به نوعی نگرانی از این پیش می‌آمد که امتزاجی با وقف پول پیدا کند که در خصوص این مسئله در جلسات مختلف بحث شد و مجموعه‌های مختلفی از جمله کار‌شناسان مجموعه‌های فقهی سازمان بورس و بانک مرکزی و همچنین اساتید و دانشگاهیان دعوت شدند و در این زمینه به این راهکار رسیدیم که بر مبنای عقد صلح برخی منابع در اختیار سازمان اوقاف قرار بگیرد و بعد نسبت به احداث پروژه‌ای اقدام شود و از طرف صاحبانی که منابع را واگذار کرده بودند وقف بشود.
و در نهایت این مدل اولیه در هیاتی که تشکیل شده بود پردازش شد و بر همین اساس این مدل را به مجموعه‌های مالی در کشور و بورس و بانک مرکزی ارائه کردیم و بعد از آن نیزکمیسیون‌های مختلف مجلس کمک کردند و برخی نمایندگان مجلس همکاری خیلی خوبی داشتند این موضوع را مورد بحث قرار دادند و نهایتا با یک کار جمعی به یک مدل رسیدیم که وقتی ارایه شد در قانون بودجه بدون مخالفتی به تصویب رسید و در صحن علنی مجلس نیز با مخالفتی مواجه نشد و این مسئله اتفاق افتاد.
- بعد از تصویب کارهای اجرایی از چه زمانی آغاز شد؟
از آنجایی که این موضوع، موضوعی جدید بود حتی در مجلس و شورای نگهبان هم ابهاماتی در این باره وجود داشت و حتی بعد از اینکه اصل موضوع تصویب شده بود یکی از ایرادات شورای نگهبان تعریف قانونی اوراق وقف بود که موجب بازگشت طرح به مجلس شد و اوراق وقف در قانون تعریف شد و در نهایت با اندکی اصلاحات این طرح در شورای نگهبان به تصویب رسید. این هم یکی از مزایای این اوراق است که تعریف آن در قانون مربوطه آمده است.
بعد از این مرحله سازمان اوقاف وارد حوزه اجرایی شد و البته در این زمینه هم موانع و مشکلاتی وجود داشت و یکی از مشکلات هم این بود که طرح در سال ۹۲ دیر ابلاغ شد و در ادامه مسیر هم چون شاکله و ساختار سازمان اوقاف تاکنون روی این موضوع کار نکرده بود و تنها بعضی افراد و کار گروه‌ها با این موضوع آشنا بودند پیش از هر چیز نیازمند این بود که در خود سازمان اوقاف نهادینه شود. در این راستا جلسات آموزشی گذاشته شد و آشنایی با اوراق وقف در شورای راهبردی سازمان مطرح شد و در چند جلسه فشرده مورد بررسی قرار گرفت و دو یا سه ماه بعد، شورای راهبردی متشکل از مدیران ارشد، مدیران اقتصادی، مشاوران و برخی مسئولان مجموعه‌های اقتصادی و فرهنگی موضوع اوراق وقف را به عنوان راهبرد سازمان پذیرفت.
دلیل اینکه این مسئله در شورای راهبردی مطرح شد این بود که هدف ما از انتشار اوراق وقف این نیست که یک موقوفه به تعداد زیادی از موقوفاتی که وجود دارد اضافه کنیم بلکه می‌خواهیم شیوه وقف و دیدگاه مردم نسبت به وقف را عوض کنیم، وقف به سوی هدف مشخص حرکت کند و در راستای نیاز‌های مردم قرار بگیرد و مردم به عینه موضوع عمل خیر را در خروجی عمل وقف ببینند که این از هدف‌های بلند مدت سازمان است.
بنابراین باید در خصوص آن بحث می‌شد که ببینیم آیا این اهداف بلند‌مدت توسط اوراق وقف به نتیجه می‌رسد یا خیر. بنابراین جلسات متعددی برنامه‌ریزی شد و بعد از این جلسات مراحل دریافت مجوزهای قانونی را گرفتیم و کارهای اجرایی شروع شد و ستاد ویژه‌ای برای این کار تشکیل شد. ما مواجه بودیم با یک مصوبه که اصل کار را عنوان کرده بود اما به دلیل اینکه تا به حال کسی این مسیر را حرکت نکرده بود راه دشواری را در این زمینه پیش رو داشتیم. در این راستا کار گروه‌ها کار خود را آغاز کردند تا توانستیم مجوزی را از بانک مرکزی بگیریم و این کار از این حوزه هم خارج شد و به شکر خدا الان به مرحله اجرا رسیده است و رونمایی شده است.
- در کل چقدر بودجه برای انجام این طرح در مجلس مصوب شد؟
یک هزار میلیارد ریال به این کار تخصیص داده شده است اما این عددی که برای یک سال در نظر گرفته شده است در برابر همت مردم عدد خیلی بزرگی نیست. دلیل اینکه بیشتر از این اختصاص ندادند تازگی کار بود و اینکه این کار اولین بار است که در حال انجام است و بازخوردی از این کار دیده نشده است.
- این مبلغی که مصوب شد همان پیشنهادی بود که شما دادید؟
ما در خواستی نداشتیم و اصل موضوع را اعلام کرده بودیم که روال کار هم همین است و درخواست را سازمان اعلام نمی‌کند. این موضوعی بود که به پیشنهاد کمیسیون‌ها، کمیسیون بودجه و فرهنگی، در کمیسیون تلفیق مطرح شد و در بودجه سال ۹۲ بررسی مصوب شد. البته در این زمینه نمایندگان مجلس نیز اعلام آمادگی کرده‌اند که در صورتی که این مبلغ جذب شود نسبت به افزایش آن اقدام کنند چراکه بنا نیست این طرح بار مالی بر دوش دولت داشته باشد و بلکه باری را از دوش دولت‌ها برمی دارد.
- پیشنهاد اینکه این اوراق در مرحله اول در راستای نیاز‌های سلامت و ایجاد بیمارستان تخصصی سرطان قرار بگیرد از کجا بود؟
پیشنهاد سازمان اوقاف بود و چند دلیل داشت یکی اینکه مشکلات را به وضوح در این حوزه می‌توان دید و شاید در حوزه‌های دیگر اینطور نباشد و دوم اینکه مقام معظم رهبری نیز در جلسه‌ای که با مدیران سازمان اوقاف داشتند فرمودند که در راستای ترویج و تبلیغ وقف این را در زمینه سلامت به کار بگیرید. و مسئله دیگر نیز اینکه ما موقوفاتی را در حوزه‌های درمانی داریم و سابقه کاری در این زمینه داریم چراکه بیش از ۵۰۰ مجموعه درمانی شامل درمانگاه‌ها و کلینیک‌ها و بیمارستان‌ها اوقاف در این زمینه دارد. و نکته نهایی هم این بود که احساس کردیم مردم هم تمایل‌شان در این حوزه برای کار خیر بیشتر است.
- ارتباط سازمان اوقاف با سازمان نظام پزشکی در این زمینه چطور بود؟ و چقدر همکاری و هماهنگی بین دو سازمان وجود داشت؟
در ابتدا دکتر زالی رئیس سازمان نظام پزشکی در جریان این موضوع نبود و در جلساتی پیگیری‌های خود را در مورد این مسئله و طی مراحل قانونی توضیح و پیشنهاد دادیم که می‌خواهیم این ابزار را در مسیر سلامت قرار دهیم چراکه به نظر ما نیاز امروز است و ممکن است در سال‌های آینده این ابزار در اختیار حوزه‌های دیگری قرار بگیرد. در این راستا با همکاری‌هایی که از سوی سازمان نظام پزشکی انجام شد جلسات متعدد و کارگروهی بین نظام پزشکی و اوقاف شکل گرفت و بعد افرادی از وزارت بهداشت و همچنین افرادی از خیرین به این کار گروه اضافه شدند و البته هنوز هم جلسات این گروه ادامه دارد.
در مجموع این جلسات به دلیل ویژگی‌هایی که بیماری سرطان دارد و اهمیت این موضوع به جهت افزایش جمعیت مبتلایان به سرطان و هزینه‌های درمان هنگفت این بیماری و با توجه به اینکه هیچ مجموعه کامل و جامعی برای درمان سرطان که از مرحله پیشگیری، تشخیص، مراقبت و درمان تا هتلینگ و غیره بتواند خدمات کاملی را ارائه کند وجود ندارد به این نتیجه رسیدیم که به کار گرفتن این ابزار در حوزه درمان سرطان بهترین کار است. و در نهایت شورایی متشکل از خیرین، مسئولان سازمان اوقاف، نظام پزشکی و وزارت بهداشت احداث بیمارستان جامع سرطان را تایید کرد.
- برنامه ریزی برای دور بعد انتشار اوراق وقفی هم وجود دارد؟
برای دور بعد مذاکراتی با دستگاه‌های مختلف داشته‌ایم و جالب این است که قبل از عرضه تقاضاهای مختلفی برای دور آینده هم از سوی مسئولان دولتی و استانداران استان‌های مختلف و هم در بخش‌های مختلف سلامت به صورت رسمی داده شده است که در حال حاضر در سازمان اوقاف در حال بررسی است.
- در حال حاضر که رونمایی از اوراق وقفی صورت گرفته است به نظرتان استقبال خوبی از آن صورت می‌گیرد؟
نخستین بار است که این اتفاق می‌افتد و سابقه‌ای در این زمینه وجود ندارد که پیش‌بینی کنیم اما سابقه‌ای که از مردم در سبقت گرفتن در کار خیر داریم سابقه فوق‌العاده‌ای است و هر جا مردم وارد شده‌اند مشکل را ریشه کن کردند بنابراین اگر بتوانیم این مسئله را خوب تبیین کنیم و محتوا را به خوبی به مردم برسانیم قطعا این کار مورد استقبال واقع می‌شود اگر بتوانیم انگیزه خود را خدایی نگه داریم.
هدی قبادی
قانون
