تاریخ انتشار : یکشنبه ۲۴ فروردین ۱۳۹۳ زمان انتشار : ۲۲:۳۰

شهروندان – شاپورکریمی*:
جوامع بشری از دیرباز همواره مورد تهدید انواع آسیب‌های اجتماعی بوده ودراین میان باتوجه به گسترش علوم و فنون و انقلاب صنعتی و به تبع آن ایجاد تحولات شگرف اقتصادی و اجتماعی درآستانه قرن بیست ویکم کماکان بشر امروزی از بروز و ظهور انواع آسیب‌های اجتماعی مصون و محفوظ نبوده ونخواهد بود و به نوعی انسان امروزی شاهد تغییرات شکلی یا ساختاری انواع آسیب‌های اجتماعی است.

باتوجه به میزان دینداری مردم ایران و پایبندی به ارزش‌های والای معنوی و دینی و نقش و کارکرد دین در هدایت و کنترل رفتار انسانی و همچنین کارکرد مبلغان دینی به مثابه مروجان نظام سلامت اجتماعی و اخلاقی در پرتو الگوهای زندگی اجتماعی اسلامی، در این گفتار برآنیم تا نقش دین وروحانیون دینی را در کاهش وقوع آسیب‌های اجتماعی یا رفع مشکلات آسیب دیدگان اجتماعی مورد ارزیابی قراردهیم.

 تعریف جامعه شناختی آسیب اجتماعی

آسیب اجتماعی هر نوع رفتاری است که با ارزش‌های شناخته شده جامعه در تعارض باشد و باعث اختلال در کارکرد فرد، خانواده یا جامعه بشود.

پدیده و مسأله اجتماعی هم گاهی آسیب اجتماعی تلقی می‌شود، به عنوان مثال جمعیت جوان کشور ما یک پدیده اجتماعی و بیکاری جوانان یک مشکل اجتماعی است ولی هنوز آسیب نیست، اما اگر این بیکاری منجر به اعتیاد جوان بشود آن وقت با آسیب اجتماعی رو‌به‌رو هستیم.

آسیب اجتماعی زمانی است که کارکرد فرد دچار اختلال شود و دوم این‌که هنجارهای اجتماعی شکسته شود. برخی از اندیشمندان علوم اجتماعی آسیب اجتماعی را مترادف با مسأله اجتماعی دانسته‌اند و معتقدند: «از دیدگاه علوم اجتماعی مسأله اجتماعی (social problems) شیوه‌ای از رفتار است که از دیدگاه نظم اجتماعی به عنوان تخلف از یک یا شماری از هنجارهای مورد تأیید ما تلقی می‌شود.

در واقع مسأله اجتماعی وضعی است که از سوی تعداد زیادی از افراد جامعه قابل اعتراض یا نامطلوب محسوب می‌شود. این عده تشخیص می‌دهند که ضرورتاً باید برنامه‌ها، سیاست‌ها و خدماتی برای مقابله یا کاهش دامنه آن مسأله انجام پذیرد. بنابراین تعریف، شرایط زیان‌آوری که توسط یک گروه اجتماعی قابل سرزنش و نامطلوب تعریف نشده باشد به عنوان مسأله اجتماعی شناخته نمی‌شود.»

برخی ازاندیشمندان معتقدند مفهوم آسیب اجتماعی بر گرفته از ادبیات پزشکی بوده و در یک نگاه اجمالی منظور از آسیب، حالتی در حیات یک پدیده است که روند عادی یا سالم آن دچار بیماری شود. بنابراین آسیب اجتماعی شیوع یک بیماری در گروه‌های مختلف اجتماعی، سازمان‌ها، روابط اجتماعی و به‌طور کلی در ارکان مختلف اجتماع است که روند معمول وفاق و سلامت جامعه را بر هم زند. یک آسیب اجتماعی می‌تواند زمینه بروز آسیب دیگری شود. بنابراین هر گونه اقدام درخصوص یک آسیب اجتماعی می‌تواند آسیب دیگری را تحت تأثیر قرار دهد، به طوری که برخورد با پدیده فرار از منزل منجر به تغییر در میزان قاچاق زنان و دختران می‌شود.

آسیب‌های اجتماعی امری نسبی بوده از گروهی به گروه دیگر، از زمانی به زمان دیگر متفاوت است و بر اساس ارزش‌های حاکم بر جامعه تعریف می‌شود. لذا ممکن است در یک قوم آسیب تعریف شود ولی در قوم دیگری خیر. همچون پدیده خشونت علیه زنان که حدود و تعاریف آن در اقوام مختلف متفاوت است. بروز آسیب‌های اجتماعی به هیچ وجه خاص یک جنس نبوده و در هر دو جنس قابل تبلور است.

 انواع آسیب‌های اجتماعی

باتوجه به تعاریف متعدد از آسیب اجتماعی، به مواردی از آن به عنوان بارزترین آسیب‌های اجتماعی مبتلابه جامعه ایران می‌توان اشاره کرد اگرچه بیان علل وجودی آن‌ها در این نوشتار نمی‌گنجد.

اعتیاد: با استناد به گزارش سالانه مرکز مبارزه با موادمخدر سازمان ملل متحد، ایران بزرگترین مصرف‌کننده تریاک درجهان به شمار می‌رود و بنا به گزارش‌های رسمی نیروی انتظامی کشور، سالانه ۷۰۰ تن تریاک در ایران جابه‌جا می‌شود.

انحرافات جنسی: بزهکاری‌های ناشی ازانحرافات جنسی از جمله مقولاتی است که براساس آمار منتشره دستگاه‌های متولی نیاز به کنترل جدی دارد.

سرقت: سرقت یک کج رفتاری است که هم از نظر علمی و هم از نظر عرفی به عنوان یک آسیب جدی مطرح است که ارتباط تنگاتنگی نیز با فقر و اعتیاد دارد.

خودکشی: گرچه خودکشی در مرحله اول یک پدیده فردی است اما به علت اجتماعی بودن انسان و ارتباط او به ساختارهای اجتماعی جامعه به عنوان یک آسیب اجتماعی به شمارمی رود.

مهاجرت: یکی ازعواقب فرایند توسعه یافتگی ناموزون پدیده مهاجرت است که خود منشأ آسیب‌های اجتماعی دیگری بوده و اثرات و زیان‌های آن درآینده دور بیشترمحسوس است.

بی خانمانی: بی‌خانمانی یا فرار از خانه نوعی دیگر از آسیب اجتماعی است که گریبانگیر جوامع امروزی است و به انواع مختلف قابل بررسی است اعم ازدختران فراری، معتادان مطرود، زنان مغضوب، بیماران روانی و…

فقر: از دید جامعه شناسان فقر مادر بیشتر آسیب‌های اجتماعی است. فقربه نوعی با بسیاری از آسیب‌های اجتماعی اعم از مهاجرت، بی‌خانمانی، بیماری‌های روانی، شکست تحصیلی و اعتیاد ارتباط تنگاتنگی دارد. مشکلات اقتصادی، تأمین نشدن نیازهای جسمی و روانی اغلب زمینه‌ای برای بروز و ظهور مشکلات اجتماعی دیگری است.

بیکاری: بیکاری معضل بزرگی است که خودعامل بروز انواع آسیب‌های اجتماعی فردی واجتماعی است. بیکاری در میان نسل جوان عامل بزرگی برای ظهور انواع انحرافات اجتماعی است.

ایدز: ایدز آسیب اجتماعی نوظهوری است که ضمن تهدید جدی نسل جوان جوامع کنونی، هزینه‌های گزافی را برای درمان بیماران ایدزی بر دستگاه‌های بهداشتی ودرمانی تحمیل می‌کند.

 تعاریف کارکردی دین

«دورکیم» با مطرح کردن وجدان جمعی و تداوم انسجام و یکپارچگی اجتماعی، به شیوه کارکرد گرایانه دینی رسید.

«پارسونز» و «مرتون» دین را جزئی از نظام اجتماعی دانسته و مطالعه آن را در چارچوب نظام اجتماعی می‌دیدند.

«ویل هربرگ» تعبیر دین را ارائه دهنده مفهومی غایی معنا می‌کند که به جامعه روح بخشیده و از این طریق حیات اجتماعی را انسجام می‌بخشد.

دین از نگاه «لومان» پدیده‌ای است که به انسان اجازه می‌دهد طوری زندگی کند که گویی دنیای اجتماعی یک مجموعه واحد است. به اعتقاد وی چون دین با کل جهان سر و کار دارد و به نیازهای بشری پاسخ می‌دهد با جنبه تعالی و برتری خویش می‌تواند نقش و عملکرد اجتماعی خود را محقق کند.

انسان شناس معاصر «گیرتز» دین را نظامی از نمادها و رمزها می‌داند که در جهت استقرار وجوه نیرومند و انگیزه‌های نافذ و پر دوام انسان عمل می‌کند و از طریق طرح قواعد و مفاهیم عام زندگی در قالب واقعیت‌ها بدان‌ها معنا و جلا می‌دهد.

«رژه باستید» معتقد است دین موضوعی است که نباید آن را بیش از حد به بخش‌های مختلف تقسیم کرد بلکه باید آن را مانند یک فعالیت کلی و جامع که به زبان‌های مختلف بیان می‌شود به طور یکجا و جهانی درک کرد.

با بررسی این تعاریف به سه نکته اساسی می‌توان پی برد.

۱-برجسته بودن ابعاد وسیع اجتماعی دین.

۲-دین جزو نظام اجتماعی در کل سیستم اجتماعی مورد قبول همگان است.

۳-دین پدیده‌ای است که برگرفته از نیاز بشری است و در تسریع حرکت بشری نقش بسزایی دارد.

 روحانیون و آسیب‌های اجتماعی

دین اسلام دارای ظرفیت‌های بالایی است که متأسفانه بنا به دلایلی تاکنون از آن در جهت رفع برخی از مسائل و مشکلات اجتماعی استفاده نشده است. روحانیون و مبلغان دینی به عنوان گروه‌های مرجع و تأثیرگذار در نظام مقدس اسلامی نقش مهمی در ایجاد اصلاحات ساختاری و بهبود نظام سلامت اجتماعی ایفا می‌کنند.

تبعیت و پیروی مردم ازنصایح و توصیه‌های علما و روحانیون از یک طرف و برگزاری تجمعات و نشست‌های متعدد دینی در کشور به مناسبت‌های مختلف ازسوی دیگر زمینه مناسبی برای طرح و بیان مسائل اجتماعی است.نبود ارتباط بین بخشی دستگاه‌های متولی نظام سلامت اجتماعی با سازمان‌های دینی وحوزه‌های علمیه باعث شده طرح موضوع‌های روز در باب آسیب‌های اجتماعی اعم از اعتیاد، ایدز، طلاق و… در منابر و مجالس دینی کمتر مورد توجه قرار گیرد.

مسائل اجتماعی روز از دغدغه‌های اصلی معصوم در عصرخویش بوده و احادیث مختلفی نیز در این زمینه‌ها از ایشان به یادگار مانده است. ورود معنویت ازطریق آگاهی بخشی و تنویر اذهان عمومی ازسوی مروجان دینی در خانواده‌ها نقش بسزایی در پیشگیری از بروز آسیب‌های اجتماعی ایفا می‌کند.

با توجه به تأکید جامعه شناسان بر تقویت مفاهیم دینی در جامعه می‌توان نتیجه گرفت دین برای تمام استعدادها و ظرفیت‌های درونی انسان برنامه دارد. برنامه‌ای که تمام ابعاد وجودی انسان را شامل می‌شود. بنابراین توجه و برخورداری از پتانسیل موجود در فضای دینی در راستای تسریع فرایند توسعه اجتماعی و اتخاذ شیوه‌های نوین در مقابله با ظهور انواع آسیب‌های اجتماعی یک ضرورت انکار ناپذیر است.

*کارشناس مسائل اجتماعی

ایران