به درس فکر نکن، حل‌المسائل بخر
شهروندان:
عده‌ای درس خواندن را سخت‌ترین کار دنیا می‌دانند. از نشستن چند ساعته روی نیمکت کلاس و گوش دادن به صحبت‌های معلم با رعایت نظم گرفته تا سختی تمرین و حل کردن مسأله درسی و کارکردن با فرمول‌های سخت و پیچیده.
در این مسیر پر پیچ و خم راه میانبری هم البته هست، یک لقمه حاضر و آماده که فقط باید قورتش داد؛ شاه کلیدی برای باز کردن همه قفل‌های درسی، که می‌شود «حل‌المسائل».
کتاب‌های حل المسائل و کمک درسی از جمله کتاب‌هایی هستند که جای خود را در کیف دانش‌آموزان بخوبی باز کرده‌اند. کتاب‌های کمک آموزشی در سال‌های اخیر به عنوان یکی از مواد اصلی آموزش بین دانش‌آموزان در مدارس اپیدمی شده است، حتی بعضی والدین هم از طرفداران پر و پا قرص این‌گونه کتاب‌ها هستند و برای خریدن شان با یکدیگر رقابت دارند، رقابتی که مؤسسه‌های مختلف، صدا وسیما، مدارس و… به آن دامن می‌زنند. چند روز دیگر هم که نمایشگاه کتاب شروع به کار می‌کند و در و دیوار پر می‌شود از حل المسائل و آگهی و تبلیغات کتاب‌های کمک آموزشی.
بیلبوردهای تبلیغاتی روی دیوار، آگهی‌های تلویزیون و صد البته سفارش خرید این کتاب‌ها توسط بعضی معلم‌ها باعث شده چراغ این بازار هر روز روشن‌تر از گذشته باشد تا دانش‌آموزان بیش از پیش حافظه محوری را به یادگیری مفهومی و مطالعات علمی ترجیح دهند. در واقع کتاب‌های حل المسائل کتاب هایی هستند که بر پایه حافظه محوری و راحت طلبی تدوین شده است و یادگیری عمقی و مفهومی در آن جایگاهی ندارد. این متون آب سردی است بر پیکره تعمق و تفکر انتقادی دانش‌آموزان.
کارشناسان متفق‌القول معتقدند که این گونه کتاب‌ها نه تنها به یادگیری مطالب درسی کمک چندانی نمی‌کند، بلکه در درازمدت ضربه‌های سنگینی بر ذهن دانش‌آموز و نظام آموزشی وارد می‌کند.
«حل‌المسائل» تفکر و خلاقیت دانش‌آموزان را کاهش می‌دهد
براساس مصوبه ۸۲۸ شورای عالی آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی مأموریت دارد تا همه مواد و رسانه‌های آموزشی، بسته آموزشی، نرم افزارهای آموزشی، رسانه‌های الکترونیکی، چند رسانه‌ای، کتاب‌های راهنمای معلم و… را بررسی کرده و بر آن‌ها مُهر تأیید بزند. در این مصوبه آمده است نهادهای فرهنگی، وزارت ارشاد و بدنه آموزش و پرورش ملزم به اجرای این مصوبه هستند، چرا که این مصوبه به نفع دانش‌آموز و معلم است.
به گفته مدیرکل دفتر انتشارات کمک آموزشی وزارت آموزش و پرورش، این وزارتخانه همه جنبه‌های ترغیبی، تشویقی، هدایتی و نظارتی خود را برای بسامان کردن بازار کتاب‌های کمک آموزشی اعمال می‌کند و تا به امروز روند خوبی را طی کرده است.
محمد ناصری می‌افزاید: در سال ۷۹ هنگامی که کتاب‌های کمک آموزشی را بررسی کردیم دریافتیم ۸۰ درصد کتاب‌های موجود در بازار غیراستاندارد هستند اما امروز با تلاش‌های صورت گرفته حدود ۵۰ درصد کتاب‌های آموزشی بازار مطابق با استانداردهای آموزش و پرورش است.
وی تصریح می‌کند:هماهنگی وزارتخانه‌های آموزش و پرورش و ارشاد با صدا و سیما و همه ناشران باید بیشتر شود چون بخش خصوصی وقتی وارد این عرصه شود می‌خواهد هم یک فعالیت فرهنگی کرده باشد و هم سودی برده باشد. پس چه بهتر آن‌که این خدمت را درست انجام دهند، اکنون نیاز کاذب دانش‌آموزان این است کتابی داشته باشند که پرسش را پاسخ دهد، اگر ناشری چنین کتابی را منتشر کند آن نیاز کاذب را پاسخ داده اما در جریان آموزش و پرورش خلل ایجاد کرده است.
ناصری می‌افزاید:وقتی یک ناشر مجوز کتاب کمک آموزشی را از وزارت ارشاد می‌گیرد که مورد تأیید ما نیست و این کتاب هم به پیشخوان کتابفروشی می‌آید و دانش‌آموز آن را تهیه می‌کند، آموزش و پرورش می‌تواند با آن دانش‌آموز برخورد کند که چرا این کتاب را می‌خری؟ خیر، نمی‌تواند! در آموزش و پرورش تنها می‌توان مانع ورود آن کتاب به مدرسه شد.
دکتر فربد محمد حسنی، کارشناس آموزشی با بیان این‌که باید حساب حل المسائل‌ها را از کتاب‌های کمک آموزشی جدا کرد می‌گوید: واقعیت این است که برخی کتاب‌های کمک آموزشی استاندارد به یادگیری بهتر مفاهیم درسی کمک می‌کند اما این‌که لقمه‌ای حاضر و آماده به اسم جواب سؤال را در اختیار دانش‌آموز قرار دهد درست نیست.
به گفته وی تفاوت این دو نوع کتاب در آن است که در حل المسائل‌ها فرایند یادگیری طی نمی‌شود و دانش‌آموز بدون تلاش و جست‌و‌جو به پاسخ‌ها می‌رسد و در نتیجه، مسیر خلاقیتش مسدود می‌شود، در حالی که کتاب‌های کمک درسی استاندارد که مطالب تکمیلی هستند و مطالبی بیش از کتاب درسی را به دانش‌آموز یاد می‌دهند و در نتیجه درک او را از متون درسی بالا می‌برند.
حسنی تصریح می‌کند: با توجه به تغییر کتاب‌های درسی و تخصصی شدن آن حل المسائل‌ها نمی‌توانند نیازهای دانش‌آموزان را برآورده کنند، زیرا تا زمانی که درک درست از مطالب کتاب به دست نیاوری استفاده از این کتاب‌ها بی‌فایده است.
این کارشناس آموزشی معتقد است که کتاب‌های کمک درسی آسیب‌های بسیاری به نظام آموزشی و ذهن دانش‌آموزان وارد کرده است، چراکه ناخودآگاه به دانش‌آموز القا می‌کند یک بخش از کتاب درسی مهمتر از بخش‌های دیگر است و بدین ترتیب سایر بخش‌های دیگر را کم اهمیت و بی‌کیفیت جلوه می‌دهد.
به گفته وی گرچه شاید نمره گرایی، تشویق و تنبیه به نوبه خود در استفاده دانش‌آموزان از این‌گونه کتاب‌ها بی‌تأثیر نیست اما خلاقیت، مسئولیت پذیری، رشد، جامعه پذیری و تحصیل علم از اهداف بالای حضور دانش‌آموزان در مدرسه است.
استفاده از کتاب کمک درسی در کلاس درس تخلف است
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی هم با بیان این‌که سفارش کتاب‌های حل‌المسائل و استفاده آن در کلاس درس توسط معلم تخلف آشکار است، می‌گوید: متأسفانه بعضی معلمان برای آسان کردن کار خود در کلاس از کتاب‌های کمک درسی استفاده می‌کنند که تخلف آشکار است.
حجت‌الاسلام بهرام محمدیان تأکید می‌کند:کتاب‌های درسی هیچ گونه نقص یا کمبودی ندارد و پاسخگوی نیازهای علمی دانش‌آموزان است، اما با توجه به تفاوت‌های استعداد فردی بچه‌ها، گستره دانش و موضوع‌های پیرامونی، آموزش و پرورش با وجود آموزش یکپارچه، از منابع پشتیبانی و بسته‌های آموزشی مانند کتاب‌های کمک آموزشی، فیلم و مجلات آموزشی مفید برای تقویت بنیه علمی دانش‌آموزان استفاده می‌کند.
به گفته وی چنانچه معلمان در ساعت‌های اضافه و فوق برنامه برای تدریس از کتاب‌های کمک آموزشی استفاده کنند، ممنوعیتی نیست، اما اگر قرار باشد معلم کتاب اصلی مدرسه را در ساعت‌های رسمی کنار بگذارد و به تدریس کتاب‌های دیگر و حل المسائل‌ها بپردازد، این کار خلاف است و با مدیران متخلف برخورد می‌شود.
محمدیان درخصوص نظارت بر چاپ کتاب‌های درسی غیر استاندارد(حل‌المسائل) می‌گوید: مجوز چاپ کتاب‌های کمک درسی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صادر می‌شود و ما هم به نوعی احساس تکلیف می‌کنیم اما اختیار قانونی برای برخورد با آن‌ها نداریم. اما به منظور جلوگیری از افزایش چاپ کتاب‌های غیراستاندارد و کوتاه کردن دست سودجویان آیین نامه‌ای در شورای عالی آموزش و پرورش برای سامان بخشی کتاب‌های کمک آموزشی تهیه شده است و در اختیار رئیس جمهوری قرار داده‌ایم و چنانچه به تصویب برسد، قطعاً به وضعیت خوبی خواهیم رسید. به خانواده‌ها هم توصیه می‌کنیم که هر کتاب کمک درسی موجود در بازار را در کیف فرزندان خود قرار ندهند و جلو رشد و استعداد فکری بچه‌ها را با کتاب‌های تست و چهارگزینه‌ای نگیرند.
در کشور ما کتاب‌های درسی یکی از ارکان اصلی سیستم آموزشی محسوب می‌شود و کتاب درسی در نظام آموزش ما معیار و ملاک سنجش همه امتحانات درتمام مقاطع است، حتی در آزمون‌هایی که در سطح مناطق، استان‌ها و کشور و برای ورود به دانشگاه‌ها برگزار می‌شود ملاک و ارزیابی داوطلبان همین کتاب درسی است، با توجه به این شرایط می‌توان گفت اهمیت و جایگاه خاص کتاب‌های درسی در نظام آموزشی ما موضوعی کاملاً بدیهی و غیرقابل انکار است.
همین عوامل به اضافه حساسیت خانواده‌ها نسبت به مسائل تحصیلی فرزندانشان و کاستی‌های نظام آموزشی باعث شده است بازاری پررونق و سودآور از کتاب‌های کمک درسی و حل‌المسائل که اغلب آزمون محورند و کتاب‌های درسی اصلی را زایل می‌کنند شکل بگیرد که با این کار جامعه علمی و آموزشی کشور آسیب می‌بیند.
در شرایطی که همه مسئولان از عواقب ادامه این روند اطلاع دارند به نظر می‌رسد بازار پرسود کتاب‌های کمک درسی باعث شده است مسئولان چاپ و نشر و صدا و سیما چشمان خود را ببندند و همچنان شاهد عرض اندام این کتاب‌ها در آگهی‌های تلویزیونی و فروشگاه‌های عرضه کالاهای آموزشی و فرهنگی باشیم.
محسن غلامی
ایران
