تاریخ انتشار : شنبه ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۳ زمان انتشار : ۱۶:۲۱

شهروندان:
امروز 3 مه (13 اردیبهشت) روز جهانی آزادی مطبوعات است. به این مناسبت با «ماشاءالله شمس الواعظین» روزنامه نگار اصلاح طلب و «امیر محبیان» روزنامه نگار اصولگرا به گفت و گو نشستیم و نظر آنها را درباره ی وضعیت مطبوعات در ایران و چالش های پیش روی فعالیت آزادانه ی آنها جویا شدیم.

آزادی را شاید بتوان بزرگ ترین موهبت بشر دانست؛ نعمتی که به واسطه ی آن مرزهای تمییز دادن خوبی از بدی و ارزش های والای انسانی از خودخواهی و خودکامگی شناخته می شود؛ عنصری که در صورت نبود آن، هر مجموعه، عرصه و نظامی، پویایی و حیات خود را از دست می دهد.

امروز ۳ مه(۱۳ اردیبهشت) روز جهانی آزادی مطبوعات است. این روز در سال ۱۹۹۱ میلادی از طرف مجمع عمومی سازمان ملل متحد با هدف برجسته کردن اهمیت آزادی اهالی مطبوعات و تاکید بر وظیفه ی دولت ها در پاسداشت این آزادی و فراهم کردن شرایط آن بر اساس ماده ی ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر، نامگذاری شد.

هر ساله در روز جهانی آزادی مطبوعات مراسم گرامیداشتی از طرف سازمان هایی نظیر «یونسکو» (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد) و «گزارشگران بدون مرز» و بسیاری از سازمان های فعال در زمینه ی حقوق بشر و دولت های مختلف برگزار می شود.

گرامیداشت روز جهانی آزادی مطبوعات شاید در بسیاری از کشورها محدود به یک روز خاص نباشد ولی برگزاری آن احترام به یکی از مهم ترین اصل های دنیای جدید است که بسیاری آن را ضامن امنیت و رشد یک جامعه توصیف می کنند؛ اصلی که در بسیاری از کشورها به راحتی پایمال می شود.

مطبوعات آزاد، چرا؟

برای درک اهمیت آزادی مطبوعات از طرف شهروندان و دولت ها، ابتدا ضروری است که آن ها مفهوم «مطبوعات آزاد» را درک و تاثیرهای آن را با تمام وجود لمس کنند. شاید بهترین توصیف مطبوعات آزاد را بتوان در جمله ی «توماس جِفِرسون» نویسنده و سومین رییس جمهوری آمریکا یافت؛ وی در کمال سادگی گفته است: «زمانی که مطبوعات آزاد است و همه مردم قادر به خواندن هستند، امنیت برقرار می شود». امنیتی که جفرسون به آن اشاره می کند، گستره یی چنان وسیع دارد که همه ی حوزه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و … را شامل می شود. به واسطه ی آزادی مطبوعات، اهالی این حوزه و نخبگان جامعه امکان انتشار اطلاعات را پیدا می کنند و در پی آن نیز مردم به رشد فکری می رسند.

اما بزرگ ترین جنبه ی این آزادی را می توان در «گسترش آگاهی» دید؛ آگاهی یی که جامعه را نسبت به حادثه هایی که در آن رخ می دهد و دلیل های وقوع آن ها حساس می کند و از اعضای جامعه، انسان هایی می سازد که به واسطه ی این آگاهی و در نتیجه دارا بودن ذهنی کاوشگر و پرسشگر، به بهتر بودن می اندیشند. این میل به بهتر بودن و توسعه، آن ها را وا می دارد تا در مقابل بروز هرگونه خطا و پلشتی در لایه های سیاسی، اجتماعی، امنیتی، فرهنگی و اقتصادی جامعه ایستادگی کنند و در سایه ی این آزادی و نقد این پلشتی ها است که تلاش برای بهبود، گرفتار حرکت در چرخه یی بی انتها و بی اثر نخواهد شد. با این توصیف به خوبی می توان تصور کرد جامعه یی که از نعمت آزادی در مطبوعات خود محروم باشد چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد.

«ماشاالله شمس الواعظین» از روزنامه نگاران باسابقه ی کشورمان که چندی پیش موفق به دریافت «جایزه بین المللی آزادی مطبوعات» در «کیپ تاون» آفریقای جنوبی شد در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، ضمن تبریک این روز به همه ی روزنامه نگاران در سراسر جهان و بویژه روزنامه نگاران ایرانی گفت: امروزه شاخصه های آزادی مطبوعات در سراسر جهان شکلی واحد یافته اند و نمی توان آن ها را در کشورهای مختلف به روش های مختلف اعمال کرد.

او افزود: البته در این میان ماده یی وجود دارد که روزنامه نگاران را موظف به رعایت سنت ها و آیین ها و هنجارهای بومی و ملی کشور خود می داند.

در سراسر جهان سه رکن اصلی برای آزادی مطبوعات وجود دارند که همه ی افراد و دولت ها صرف نظر از عقیده های شخصی خود ملزم به رعایت آن ها هستند. نخستین رکن آزادی مطبوعات حق انتشار آزاد است. این رکن زیر تاثیر هیچ عاملی حتی قوانین محلی نباید نادیده گرفته شود. به موجب این حق، افراد می توانند نشریه ی مورد علاقه خود را تاسیس کنند.

به گفته ی شمس الواعظین دومین و سومین رکن این آزادی، حق برخورداری از امنیت شغلی-که حتی قانون های محلی نیز باید به گونه یی تنظیم شوند که مخل آن نباشند- و برخورداری از دادرسی عادلانه هنگام طرح دعاوی حقوقی هستند.

ذهن های بسته و قلم های شکسته

متاسفانه در کشورمان روز جهانی آزادی مطبوعات در بُعد ملی بسیار کمرنگ و بی اهمیت پنداشته می شود. سیاست زدگی و تفکرهای آمیخته با سرکوب و تحجر که مطبوعات ایران نیز از آن ها بویژه در سال های گذشته بی نصیب نمانده است، سبب شده اند تا این روز به طور معمول در سکوت کامل خبری سپری شود و اهالی آن شاهد تبریک یا بزرگداشتی در این خصوص از سوی نهادهای رسمی نباشند. ولی این دشمنی عده یی با واژه ی آزادی که حتی محدود به مطبوعات نیست و بسیاری از عرصه ها را زیر تاثیر قرار می دهد، ناشی از چیست؟

شرایط آزادی مطبوعات در ایران مدت های طولانی است که از طرف فعالان مطبوعاتی مورد انتقاد بوده است. جای تاسف است که برخی، آزادی را-بدون توجه به تاثیرهای مثبت آن- نفی می کنند و با بهره گیری از شفاف نبودن قانون های مطبوعات، در بسیاری از موارد نظرهای شخصی خود را در قالب شکایت، توقیف و برخوردهای غیرحرفه یی با مطبوعات اِعمال می کنند.

پیامدهای سیطره ی چنین نگرشی بر مطبوعات به عنوان چهارمین رکن دموکراسی، افزون بر جلوگیری از فعالیت آزاد، آزاد اندیشی در بین فعالان این حوزه را نیز زیر تاثیر قرار می دهد. کشورمان به عنوان یکی از کشورهای امضا کننده ی اعلامیه ی جهانی حقوق بشر، متعهد و ملزم به رعایت رکن های آزادی مطبوعات است. در حالی که ما در دوره های مختلف سیاسی شاهد نقض این سه رکن به بهانه ها و با توجیه های مختلف بوده ایم.

ماشاالله شمس الواعظین که به عنوان یکی از باسابقه ترین روزنامه نگاران ایران، سال ها است که از کسب مجوز برای گشودن روزنامه محروم بوده است در خصوص رعایت آزادی مطبوعات در ایران گفت: متاسفانه حق انتشار آزاد مطبوعات در کشور ما تبدیل به امتیاز شده است و افراد دارای جایگاه های خاص که اغلب سیاسی یا افراد وابسته به سیاسی ها هستند موفق به کسب مجوز می شوند.

به گفته ی شمس الواعظین در سایه ی امتیازی شدن این حق، مطبوعات ایران به دو دسته ی چپ و راست تقسیم شده اند و حتی پرداخت به دغدغه های روز مردم کشور و دغدغه های اجتماعی(زنان، حمایت از کودکان، محیط زیست، اشتغال، سینما، آموزش و …) نیز جنبه های سیاسی پیدا می کند.

«امیر محبیان»، روزنامه نگار و فعال سیاسی اصولگرا نیز در این خصوص به گروه پژوهش های خبری ایرناگفت: سیاست زدگی روزنامه نگاران، آن ها را تبدیل به وسیله یی از طرف حامیان سیاسی خود برای جهت دهی به ذهن مردم می کند و زیر تاثیر این نگرش، روزنامه نگاران به دغدغه های سیاسی محض و نه اجتماعی می پردازند.

او ادامه داد: توسعه ی نفوذ سیاست و سیاسی ها به همه ی جامعه، عرصه را به گونه یی رقم زده است که حتی پرداختن به مسایل اجتماعی نیز زیر تاثیر این نگرش قرار خواهد گرفت. سیاستمداران با بهره گیری از گره های موجود در جامعه و گاه حتی افزودن به آن ها، از روزنامه نگاران در راستای موج سواری سیاسی خود بهره می برند و آن ها را ابزار بازی های خود قرار می دهند.

در خصوص رکن های دوم و سوم آزادی مطبوعات نیز شاهد هستیم که اهالی مطبوعات از امنیت شغلی و قانونی برخوردار نیستند. نبود امنیت شغلی این حوزه را نیز می توان بیش از هر چیز وابسته به اعطای امتیاز مطبوعات به سیاسی ها و نه افرادی که سال ها است در این حوزه فعالیت کرده اند و اصول حرفه یی آن را می شناسند، دانست.

در این میان نبود شفافیت های قانونی، عمل نکردن به قانون مطبوعات و برخورد با خطاهای فعالان این حوزه به سخت ترین شکل ممکن و زیر تاثیر برداشت ها و تفسیرهای غلطی که با توجیه های به ظاهر قانونی صورت می گیرد، عرصه را بر روزنامه نگاران ایرانی تنگ کرده است.

شمس الواعظین در این خصوص گفت: سختی های روزنامه نگاری بقدری زیاد و گویا است که آن را در زمره ی خطرناک ترین حرفه های جهان قرار داده است. پس روا نیست که نهادهای قانونی و دولت ها با افزایش خطرهایی نظیر ناامنی شغلی و برخوردهای سخت و توجیه ناپذیری نظیر توقیف و زندانی کردن به مشکل های این حرفه بیفزایند.

به گفته ی شمس الواعظین آمارهای کشور ما حاکی از آن است که روزنامه نگاران ایرانی دارای امنیت شغلی نیستند و این نبود امنیت شغلی سبب کاهش اقبال عمومی به فعالیت و یا تحصیل در روزنامه نگاری شده است.

خبرهای خلاف واقع و غیرموثق و نسبت دادن آن ها به شخصیت های حقیقی و حقوقی، تهمت و افترا، نشر اکاذیب و … جرم هایی هستند که در صورت ارتکاب هریک از آن ها از طرف روزنامه نگاران، آن ها باید بعد از احراز جرم به دادگاه های مطبوعات معرفی شوند و با حضور وکیل و با تفهیم اتهام محاکمه شوند. این رویه یی است که افزون بر مطبوعات در سایر صنف ها و اتحادیه ها نیز اعمال می شود. ولی ما شاهد آن هستیم که این رویه بر یکی از فرهنگی ترین نهادهای کشورما حاکم نیست و برخورد با مطبوعات ایران بیش از آنکه زیر تاثیر قانون باشد، زیر تاثیر تفسیرهایی اعمال می شوند که برخی افراد با استناد به توجیه های قانونی غلط انجام می دهند.

به عقیده ی بسیاری از فعالان مطبوعات، انجمن صنفی روزنامه نگاران ایران که مدت ها است از فعالیت آن جلوگیری شده و بازگشایی آن نیز با وجود وعده های مختلف به تعویق افتاده است، می تواند بهترین راه برای اصلاح برخوردهای قانونی با تخلف های روزنامه نگاران باشد؛ مشکلی که در این میان وجود دارد این است که اخلال در فعالیت این صنف زیر تاثیر نفوذ سیاسی و نگاه افرادی است که آزادی مطبوعات را بدلیل تناقض با نفع خود تاب نمی آورند و با توجیه هایی نظیر تاثیرپذیری از الگوهای غربی و …، مانع از بازگشایی آن می شوند.

ماشاالله شمس الواعظین در این خصوص گفت: نظام نامه ی حرفه یی و کمیته ی انضباطی روزنامه نگاران در صورت شکل گیری می تواند از وقوع چنین حرکت هایی جلوگیری کند.

البته محبیان نظری متفاوت در این خصوص داشت. او با اشاره به اینکه حکومت، گاه مرزهای قانونی را تبیین و تفسیر می کند و از آن ها به ضرر مطبوعات بهره برداری می کند و فضای تحرک را از روزنامه نگاری سلب می کند گفت: تحولی که مطبوعات ما به آن نیاز دارد تحول فکری است و نه صنفی.

او که نگاهی مثبت به اثربخش بودن فعالیت های این صنف ندارد در ادامه گفت: انجمن ها باید دغدغه های صنفی و نه سیاسی را دنبال کنند. ولی ما در دوره ی اصلاحات شاهد آن بودیم که تاسیس این صنف و صنف های مشابه آن، موجب بهره برداری از آن ها به عنوان ابزاری سیاسی شد. بر خلاف عقیده ی برخی افراد، آزادی ایده آل به معنی آزادی موهون نیست و باید به سمت این نوع از آزادی ایده آل حرکت کرد. در حالی که برخی افراد از توقیف صنف روزنامه نگاران و نبود آزادی به عنوان بهانه هایی برای توجیه کاستی های فعالیت مطبوعاتی خود بهره برداری می کنند.

این نکته را نباید از یاد برد که اصل هایی که امروزه بر روزنامه نگاری مدرن و آزاد حاکم هستند نه محصول یک تفکر غربی بلکه محصول تجربه و تلاش بشری هستند. آزادی از طرف همه ی افراد در سراسر جهان مورد احترام بوده است. ما نیز باید با بهره گیری از توسعه و پیشرفت بشر در سراسر جهان زمینه آزادی بیشتر این حوزه را فراهم کنیم. چگونه می توان از روزنامه نگاران ایرانی انتظار داشت الگوها و ارزش های کشورشان را پاس بدارند، در حالی که فضای فعالیت آن ها هر روز محدودتر می شود؟

شمس الواعظین در بخشی از گفت و گوی خود در این خصوص گفت: این یک رابطه ی ساده است. در برهه یی از تاریخ، ما در مهندسی قنات ها در ایران تجربه های شگرفی کسب کردیم که بشر از آن ها الگو برداری کرد. اکنون ما می توانیم از این اصل ها و الگوهای بشری در جهت پیشرفت بیشتر استفاده کنیم.

او ضمن اشاره به ورود بشر به عصر رسانه ها و مطبوعات الکترونیک که محدودیتی برای فعالیت آن وجود ندارد گفت: آیا ما از وسایل الکترونیک و داروهای مختلف به این دلیل که ساخت کشورهای غربی هستند استفاده نمی کنیم؟ پس چرا با استناد به برچسب های غربی، از فعالیت مطبوعات به عنوان عامل کنترلی بر زیاده خواهی های افراد و دولت ها جلوگیری می کنیم؟

محبیان نیز گفت: برای ارتقای این حوزه می توان از تجربه های بشری در سطح جهان بهره گرفت. مطبوعات جهان اکنون به سطح وسیعی از تجربه ها دست یافته است که در کشور ما محدود به استفاده از تارنماهای خبری است و ما باید به این سیر بزرگ و در حال رشد و توسعه بپیوندیم.

آزادی مطبوعات و امنیت جامعه

«امنیت هر جامعه یی با فعالیت آزادانه ی مطبوعات در رابطه ی مستقیم است». این نکته یی است که بسیاری از کارشناسان این حوزه به آن اذعان می کنند و این معادله را بدون حضور یکی از عنصرهای آن حل ناشدنی می دانند.

در کشور ما نیز این اصل از طرف بسیاری از افراد از جمله شخصیت های سیاسی همچون رییس جمهوری و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بویژه بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم مورد توجه قرار گرفته است.

این که روزنامه نگاران در صورت فعالیت آزادانه و به دور از وابستگی ها یا فشارهای سیاسی قادر خواهند بود با جست و جو و کاوش در لایه های مختلف جامعه، کاستی ها را شناسایی کنند و چهره ی زشت فقر، فساد، بیکاری، خشونت، انواع بزه های اجتماعی و … را به رخ بکشند و به دولت امکان اولویت بندی در رسیدگی به آن ها را دهند، حقیقتی است که هیچ فردی قادر به نفی آن نیست. پس دلیل اینکه بسیاری از افراد با وجود درک این حقیقت و تاثیرهای عمیق آزادی مطبوعات هنوز هم تمایلی به اعمال آن ندارند چیست؟

محبیان در خصوص رابطه میان آزادی و امنیت در جامعه گفت: مسوولان باید بدانند که کم هزینه و در عین حال پرسودترین ابزار برای اداره ی عادلانه ی جامعه و ایجاد جامعه یی سالم و پاک، مطبوعات هستند.

شمس الواعظین نیز با اشاره به اینکه مطبوعات در صورت فعالیت آزادانه، فساد را کشف و عرصه را بر مفسدان تنگ می کنند، گفت: مطبوعات، محصول درخشندگی های معنوی یک ملت است. هرگاه تراز نظارت بر آن ها بالا بوده، ضریب فساد اجتماعی و اقتصادی و امنیتی کمتر بوده است. بروز فساد مالی سه هزار میلیاردی در دولتی که رویکردهای سخت بر روی مطبوعات داشت به طور کامل گویای این رابطه ی مستقیم است.

کشور ما اکنون در دوره یی بسیار حساس از نظر فرهنگی قرار دارد. با در نظر گرفتن وابستگی های سیاسی که پیشتر به آن ها اشاره شد، ما با دولتی رو به رو هستیم که آزادی در حوزه ی فرهنگ و بویژه مطبوعات یکی از بزرگ ترین دغدغه های او است. دولت از زمان روی کار آمدن برای دستیابی به این هدف ها تلاش کرده است. البته تلاش هایی که در بسیاری از مواقع و زیر تاثیر نفوذ برخی تندروها، در حد اظهارنظرهایی مصالحه جویانه باقی مانده است. آیا در شرایط فعلی می توان به آزادی مطبوعات و تاثیرگذاری مثبت آن در جامعه امیدوار بود؟

به اعتقاد ماشاالله شمس الواعظین، روی کار آمدن دولتی اصلاح طلب یا شبه اصلاح طلب در ایران مساوی با بروز یک بهار کوتاه است. شبه بهاری که با تغییر یافتن دولت ممکن است تبدیل به زمستانی سخت شود.

او افزود: روزنامه های ایران به دو جبهه چپ و راست تقسیم شده اند و دولت های کوتاه مدتی که روی کار می آیند تلاش می کنند تا این دو جبهه را تقویت یا تضعیف کنند. در حالی که مسوولان ما باید در فکر ایجاد ثبات و قانون گذاری های حمایتی در این خصوص باشند.

محبیان نیز ضمن اشاره به اینکه روزنامه نگاران ما باید از اسیر و وابسته شدن به نام های مختلف پرهیز کنند و فریفته ی شعارهای زیبای دولتی ها و سیاسی ها نشوند، گفت: وابستگی به سیاست به دلیل عمر کوتاه سیاسی ها برنامه ریزی و دغدغه های روزنامه نگاران را کوتاه مدت خواهد کرد که بسیار خطرناک است. تلاش برای تغییر و تحول باید دغدغه ی همیشگی روزنامه نگاران باشد و نه وابسته به افرادی که قدرت را در کشور در دست دارند.

او در خصوص وظیفه ی دولت در این مورد نیز افزود: فضای مطبوعات باید از فضای دولتی خارج شود. حمایت های مالی نباید از طرف دولت و سیاسی ها انجام شود. دولت باید امکانی را در اختیار رسانه ها قرار دهد تا آن ها امکان فعالیت آزادانه را در عرصه هایی که مایل هستند، داشته باشند و از این طریق اقدام به جذب مخاطب کنند.

ثبات، حلقه ی مفقوده ی فعالیت مطبوعاتی در ایران است. این بی ثباتی زیر تاثیر ده ها دلیل ایجاد شده است که از میان آن ها می توان به نبود شفافیت های قانونی و مخالفت با آغاز تحول در جهت دستیابی به مطبوعات آزاد و پویا اشاره کرد. شرایط امروز مطبوعات ایران محصول نگرش غلطی است که سال ها است نفوذ و قدرت خود را در تک تک اجزای بدنه ی مطبوعاتی کشور گسترش داده است. بدون شک اصلاح چنین شرایطی دشوار خواهد بود ولی غیرممکن نیست.

به گفته ی شمس الواعظین، تبعیض ها و کاستی های مطبوعات طی سال های گذشته را می توان به آبی که در پشت سد جمع شده است تشبیه کرد. او گفت: باید این آب به مرور تخلیه شود چراکه در صورت سرریز شدن، پیامدهای جبران ناپذیری خواهد داشت.

دولت، شخصیت های سیاسی و مدعیان تلاش برای آزادی مطبوعات، باید با درک صحیح از این شرایط، قدرت تحمل خود را در مقابل اثرهای احتمالی تخلیه ی این سد بالا ببرند و شرایط آن را فراهم کنند.

نباید فراموش کرد که پادتن ها را از زهر می سازند و تزریق آن حتی تب و بیماری کوتاه مدتی را در پی دارد. مسوولان کشور باید با افزایش ظرفیت نقدپذیری خود این التهاب را به جان بخرند و از شکسته شدن سدی که شاید بدنه ی فرهنگی کشور قادر به رویارویی با فشار آن نباشد، جلوگیری کنند.

عطیه میرقراه چولو  – ایرنا