سهم ما از فرهنگ
شهروندان – حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا حشمتی*:
تأثیرگذاری حوزه‌های مختلف نظام اجتماعی بر حوزه فرهنگ، از مباحث مهم بررسی وضعیت فرهنگی هر جامعه‌ای است.
اگر فرهنگ را مجموعه آداب، رسوم، ارزش‌ها و نگرش‌ها بدانیم، گفتار و رفتار نهادها، سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها، شخصیت‌ها و گروه‌های مرجع در فرهنگ عمومی مردم تأثیرگذار هستند، در جامعه ما نیز گاه پخش یک سریال تلویزیونی برای مدتی بر محاوره مردم تأثیر می‌گذارد، مصاحبه یک مسئول دولتی قیمت ارز را جابه‌جا می‌کند و اضطراب و ناآرامی مسئولان، آرامش جامعه را به هم می‌زند.
گفتار منطقی و عمل منطقی مسئولان، گفتار و رفتار منطقی را در جامعه پدید می‌آورد و رفتارهای غیرعقلایی و احساسی، نظم اجتماعی را به هم می‌ریزد.
در عین حال برخلاف واقعیت‌ها و مطالعات اجتماعی، برخی نیز در قضاوت‌هایشان به گونه‌ای موضعگیری می‌کنند که گویی صرفاً نهادهای حکومتی مسئول فرهنگ این کشور هستند و اگر معضل و مشکل فرهنگی وجود دارد، مسئولیت آن به عهده این نهادها است. نهادهای فرهنگی عمدتاً شامل وزارتخانه‌ها و سازمان‌های فرهنگی و نهادهای پس از انقلاب است که در رأس آنها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار دارد که هر چند بطور مستقیم مسئول ساختار فرهنگی کشور محسوب می‌شود اما باید توجه داشت که میزان معینی از فضای فرهنگی کشور ذیل دایره اختیارها و شمول اقتدار این وزارتخانه تعریف می‌شود.
حقیقت این است که در بررسی دقیق سهم هر یک از نهادها و ساختارهای اجتماعی باید ابتدا به پرسش‌های زیر پاسخ داد سپس به قضاوت در زمینه معضل‌های فرهنگی پرداخت:
۱- رفتار و گفتار کارگزاران نظام اعم از مدیران اجرایی، قاضی‌ها، نیروهای نظامی و انتظامی، نمایندگان مجلس و سایر کارگزاران حکومتی به چه میزان در فرهنگ جامعه تأثیر دارند؟
۲- در تعیین سهم تأثیرگذاری هر یک از نهادهای حاکمیتی باید بر اساس چه معیاری قضاوت شود؟ کدام یک از موارد سرانه بودجه، قشرهای تحت پوشش، دایره وظایف و اختیارها و… می‌تواند معیار سنجش این سهم باشد؟
۳-آیا مراجع مذهبی، شبکه روحانیت، حوزه‌های علمیه و سایر نهادهای مذهبی در فرهنگ جامعه تأثیری دارند؟
۴- آیا صدا و سیما در اصلاح فرهنگ عمومی یا تخریب آن نقشی دارد؟ و میزان این تأثیرگذاری تا چه اندازه‌ای است؟
۵- سایر وسایل ارتباط جمعی از قبیل شبکه‌های ماهواره‌ای، سایت‌ها، روزنامه‌ها و شبکه‌های اجتماعی چه سهمی از فرهنگ را به عهده دارند؟
۶- آسیب‌های اساسی و گسترده‌ای که در عرصه فرهنگی دچار آن هستیم کدامند؟ و منشأ هر یک از آنها، رفتار و عملکرد کدام فرد، نهاد و ساختار اجتماعی است؟
در پاسخ به این پرسش‌ها می‌توان گفت که پدیده‌های مختلفی اعم از سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در عرصه فرهنگی تأثیرگذارند و برخی از معضل‌ها و ناهنجاری‌های فرهنگی ما ریشه در سایر بخش‌ها دارد. شکل‌گیری و تغییرهای فرهنگی، تک عاملی نیست و تابع عوامل متعدد و گسترده‌ای است.
در فرهنگ دیرین ایرانیان، محوریت گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک وجود داشته که اسلام و مذهب تشیع نیز آن را تصدیق نموده است. سلسله‌های شاهنشاهی، امیران و پادشاهان، اندیشمندان و پهلوانان در مقاطع مختلف نظام‌های ارزشی گوناگونی را به وجود آورده یا بعضی ارزش‌ها را نابود کرده‌اند.
فرهنگ ملی مردم دستخوش حوادث مختلفی شد تا انقلاب فرهنگی عظیمی به رهبری امام خمینی(ره) و روحانیت در ایران به پیروزی رسید و این انقلاب تغییرهای اساسی در مناسبت‌های فرهنگی ایجاد کرد. ایمان به غیب و آخرت، وحدت ملی، خودباوری، استقلال و آزادی به فرهنگ ملی تبدیل شدند که راستی، امانتداری، گذشت، ایثار، شجاعت، عقلانیت و اخلاق به عنوان ارزش‌های پسندیده و در مقابل، ظلم و اجحاف، بی‌حرمتی به انسان‌ها، تضییع حقوق مردم، تجسس در احوال مردم و بی‌قانونی، ارزش‌های ناپسند و مذموم نام گرفتند.
امروزه اگر دلسوزان نظام بویژه رهبری معظم انقلاب بر فرهنگ تأکید می‌کنند، به خاطر آن است که سعادت جامعه ایران را در این ارزش‌ها و پاسداری از آن می‌دانند. همان گونه که پیامبر فرمودند: «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» ایشان نیز نگران اخلاق و رفتار مردم هستند. امروز ارزش‌هایی که در راه آن هزاران شهید والامقام جان خود را نثار کرده‌اند، در معرض تهدید واقع شده است.
تحجر و خرافه‌پرستی در حال خودنمایی است، بی‌اخلاقی و تضییع حقوق شهروندان به امری عادی تبدیل شده و به دلیل فاصله گرفتن از فرهنگ قرآنی، فرهنگ غربی تکبر و خودپرستی جریان پیدا کرده است. در قرآن کریم، ایمان و عمل صالح به عنوان برترین ارزش‌ها معرفی می‌گردند که پیامبران آمدند تا مردم را به سوی خداوند دعوت کنند و آنان در پرتو ایمان، کارهای نیک انجام دهند و سرلوحه دعوت پیامبر اکرم(ص) نیز دعوت مردم به اخلاق بوده است و این کار را دلیل بعثت خود می‌داند.
مقوله دیگری که در پاسخ به پرسش‌های پیشین باید به آن توجه کرد، اصلی و فرعی کردن مسائل فرهنگی است. هنجارها و ناهنجاری‌ها دارای یک وزن اجتماعی نیستند و دایره سود، اجر، زیان و خسران الهی هر یک نیز متفاوت است، برخی از امور تبعات فردی مخرب و پردامنه دارد و برخی دیگر اثرهای اجتماعی گسترده‌ای بر جای می‌گذارد و زمینه و بستر ناهنجاری‌های دیگر نیز می‌شود.
*معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
ایران
