تاریخ انتشار : یکشنبه ۱۱ خرداد ۱۳۹۳ زمان انتشار : ۱۷:۴۰

شهروندان – حنیف قلندری*:
در زمان آغاز به کار موزه علوم و فناوری، تلاش شد برخی از اشیا و ابزارهای علمی بر اساس آثار و اسناد موجود بازسازی شوند. تاکنون اشیا و ابزارهای علمی ویژه‌ای با فناوری‌های مشخصی، البته به شکل مجزا از یکدیگر ساخته شدند اما ما امروز به‌دنبال این هستیم که با استفاده از مجموعه‌ای از ابزارها و وسایل، سیر کلی پیشرفت علوم را نشان دهیم.

یعنی اگر قرار است شیئی را انتخاب کنیم، آن ابزار باید به‌گونه‌ای باشد که همراه با دیگر اشیا و ابزارهای موزه، بتواند سیر پیشرفت‌های علم و فناوری را به بیننده نشان دهد.

ما اکنون به دنبال آن هستیم اشیایی را بسازیم که در گذشته ابزارهای آزمایش درباره یک پدیده خاص یا محاسبه آن بوده‌اند، یا سازه‌ها و ابزارهایی که نشان‌دهنده سطح خاصی از فناوری باشند. برای مثال در گذشته برای تامین آب شهرها از آب‌های سطحی، از فناوری‌های متفاوتی استفاده می‌کردند.

می‌توان این فناوری‌های مختلف و سیر پیشرفت آنها را تا زمان استفاده از موتورهای مختلف نشان داد. برای مثال زمانی در این موتورها از چرخ‌دنده استفاده می‌شد، مانند طرح جَزَری و زمانی از یک سیلندر و پیستون که با نیروی آب کار می‌کرد، مانند طرح «تقی‌الدین راصد» که هر دو این طرح‌ها در ابعاد خوبی در موزه ساخته شده‌اند. چنین ابزارهایی می‌توانند سیر پیشرفت یک فناوری را نشان دهند.

علاوه بر اینها ما ابزارهایی را در موزه می‌سازیم که نشان‌دهنده تلاش انسان برای آزمودن یک رخداد طبیعی و استنتاج یک قانون علمی از آن هستند، مثلا در گذشته، اندازه‌گیری روزانه ارتفاع خورشید مهم بود، به همین دلیل ابزاری طراحی شد تا این کار را در عرض‌های جغرافیایی مختلف انجام دهند. چنین ابزاری را می‌توان یک ابزار آزمایش علمی دانست. ما چنین ابزارهایی را در آثار علمی قدیمی پیدا و بعد سعی می‌کنیم با استفاده از امکانات امروز، نقشه آن را بکشیم.

در بخش مرکز علم هم باید به دنبال مفاهیمی بگردیم که می‌شود آنها را با طراحی آزمایش‌های ساده یا نشان‌دادن چند عملیات پشت هم، به بیننده نشان داد. برای مثال، برای نشان‌دادن امواج الکترومغناطیس که دیده نمی‌شوند، ما ابزاری را می‌سازیم که صورت آنها را برای بیننده قابل درک می‌کند.

به این ترتیب مخاطبان موزه می‌توانند هنگام دیدار از موزه، اطلاعاتی را در حوزه‌های مختلف دانش به‌دست آورند. ما باید سعی کنیم این ابزارها ساده و تا حد امکان، تعاملی باشند یعنی دیدارکنندگان از موزه بتوانند با جابه‌جاکردن و دست زدن به آنها هدف از وجود آنها در موزه را دریابند.

شاید مبانی بسیاری از علوم در گذشته، با مبانی همین علم‌ها در روزگار ما متفاوت باشد، به بیان دیگر با گذشت زمان، مبانی بسیاری از علوم تغییر کرده است، با این‌همه باید دانست که گذشتگان ما برداشت‌هایی از جهان اطراف داشتند و ما نمونه‌هایی از این برداشت‌ها و تلاش برای راستی‌آزمایی آنها را در برخی از ابزارهایشان می‌بینیم.

به بیان دیگر آنها سعی می‌کردند درستی برداشت‌هایشان از جهان اطراف را با استفاده از ابزارهایی که می‌ساختند، تایید کنند. یعنی برداشت‌های خودشان را با روش علمی بررسی می‌کردند.

ما آثار و اسنادی را در این حوزه داریم و می‌توانیم سطح علم گذشتگان را نشان دهیم. البته بیشتر آثار ما در این زمینه مربوط به دوره‌ای است که آثار مکتوب بیشتری از آن زمان به جا مانده و این دوره تقریبا از سده هفتم هجری به بعد است. آنچه از سازه‌های گذشته در ایران باقی مانده که بتواند سندی تصویری از سطح فناوری گذشتگان برای بازدیدکنندگان باشد، بیشتر متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است و از دوره‌های دیگر نمی‌توان از این سازه‌ها، مثال‌های پرشماری زد.

البته در اینجا، منظور من صرفا سازه‌های معماری نیست بلکه منظور من سازه‌هایی هستند که بشر برای راحتی زندگی خود می‌سازد. به نوعی می‌توان آنها را نشان‌دهنده سطح فناوری مردمان گذشته در تامین نیازهای یک جامعه شهری دانست. برای مثال یک نمونه از سازه‌های علمی که زیربناهایش باقی مانده، رصدخانه مراغه است. البته در نظر داشته باشید که مفهوم رصدخانه با مفهوم امروزی رصدخانه متفاوت است.

چون دریافت گذشتگان (حتی دانشمندان آنان) از آسمان با آنچه ما از آسمان می‌فهمیم، بسیار متفاوت است. با این حال آنها در چارچوب همان تلقی خود، ابزارهایی را طراحی می‌کردند که بتوانند درباره فرضیه‌های خود تحقیق کنند و با تسامح بسیار، می‌توان این را نشانه وجود یک روش علمی در گذشته دانست.

ما هم‌اکنون در موزه علوم و فناوری، تا حدودی روی مهندسی و فناوری‌های باستانی متمرکز شده‌ایم ولی تصمیم داریم در آینده به دیگر شاخه‌هایی که دانشمندان ایران و اسلام در آنها تبحر داشتند (مانند پزشکی) نیز بپردازیم. در پزشکی ابزارهایی هست که می‌توانیم آنها را بسازیم و قصد داریم دست‌کم یک ویترین از مدل ابزارهایی که سندی از آنها در اختیار داریم، تهیه کنیم.

هرچند نشان‌دادن و ارایه مفاهیم مجرد ریاضی کمی دشوار است، اما در مورد همین علم هم می‌توان گفت در گذشته، برخی علوم دیگر مانند نجوم، هندسه، حساب و موسیقی هم بخشی از ریاضیات بودند. به این ترتیب با ارایه مفاهیمی از هندسه و نجوم، می‌توان به ارایه نقش و تاثیر ریاضیات پرداخت.

فیزیک صوت و موسیقی نیز از دیگر حوزه‌هایی است که قصد داریم در آینده به آنها بپردازیم. در حوزه معماری هم آثاری در موزه داریم مانند یخچال، بادگیر یا آسیاب و آسباد که نمونه‌های خوبی از آنها در موزه وجود دارد. نظر شخصی من این است که معماری بناها، تلاش برای به‌دست‌آوردن شهرنشینی و به‌دست‌آوردن رفاه بیشتر را نشان می‌دهد. اما نکته‌ای را که باید در پایان به آن اشاره کنم این است که نشان‌دادن و عرضه‌‌کردن دستاوردهای علمی و فناوری نیاکان ما آثار مفید بسیاری برای جامعه امروز ما دارد از جمله تقویت حس خودباروی و تفاخر ملی.

برخی گمان می‌کنند ما در گذشته هیچ نداشتیم و همه مردم در فقر و فلاکت زندگی می‌کردند. در حالی که چنین نیست و جوامع در دوران‌های مختلف با استفاده از ابزارهای گوناگون، اسباب آسایش و راحتی خود را فراهم می‌کردند. ما نیز با ارایه مدلی از این دستاوردها تلاش داریم این حس تفاخر را در مخاطبان خود پدید آوریم. اما نقش و تاثیر دیگر موزه علم و فناوری این است که باعث تقویت دانش ما از گذشتگان می‌شود.

موزه علوم در بخشی از نمایشگاه خود تلاش می‌کند دانش گذشته را نشان دهد. شاید اگر درباره رصدخانه با کسی گفت‌وگو کنیم، می‌بینیم یا اطلاعی از رصدخانه‌های قدیمی ندارد یا تصوری که از رصدخانه دارد، کاملا امروزی باشد یا آنکه بگوید در گذشته اصلا رصد‌خانه‌ای وجود نداشته و «گالیله» اولین کسی بود که با تلسکوپ خود به آسمان نگاه کرده است. این در حالی است که می‌دانیم انسان از زمان‌های بسیار دور به آسمان نظر داشته و بر پایه رصدهای تجربی، نظرات مختلفی را در این‌باره عرضه کرده است.

نکته مهم درباره توسعه فعالیت‌های این موزه، اختصاص بخش‌هایی به فناوری نوینی است که کشور ما در سال‌های اخیر دستاوردهای چشمگیری داشته است، مانند انرژی هسته‌ای، فناوری نانو و علوم پزشکی. علاوه بر این، موزه تصمیم دارد گالری «مورس تا مویابل» را در آینده افتتاح کند که در آن تعدادی از ابزارهای ارتباطی از تلگراف تا گوشی‌های موبایل را نمایش دهد. علاوه بر اینها به‌دنبال آن هستیم که پیشرفت فناوری‌های نوین را در ایران نشان دهیم، برای مثال با استفاده از انواع ماکت‌ها می‌توان سیر تحول صنعت هوانوردی در ایران را نمایش داد.

 *معاون پژوهشی موزه علوم و فناوری

شرق